เอนก  เหล่าธรรมทัศน์

ผมเกิดที่ "สบตุ๋ย" ละแวกหน้าสถานีรถไฟ ใน อ.เมือง จ.ลำปาง ในบ้านตึกสีเหลืองไข่ไก่คล้ายห้องแถวโบราณสองห้อง กว้างมาก สูงมาก สร้างมาตั้งแต่ก่อนสงครามโลกครั้งที่สอง มีสองชั้น หลังบ้านยาวเป็นพิเศษ เป็นโกดังเก็บข้าวสาร ย่านสบตุ๋ยที่เราอยู่ ไม่ห่างจาก "ตลาดร้อยปีเก๊าจาว" มากนัก รุ่งเรืองขึ้นมาก็เพราะการค้าคึกคักอยู่หน้าสถานีรถไฟ รางรถไฟ สร้างจากกรุงเทพฯ มาถึงสถานีลำปางในปี 2459 สมัยรัชกาลที่ 6 เป็นเวลาหนึ่งทศวรรษที่ลำปางเป็นปลายทางรถไฟสายเหนือ อีกสิบปี ต่อมา รถไฟจึงไปถึงเชียงใหม่ ลำปางมีอะไรที่เท่ห์ น่าภูมิใจ หลายอย่าง จะเล่าให้ฟังครับ

หนึ่ง เมืองลำปางเป็นเมืองเก่าแก่มาก ในมาตรฐานของไทย คือ มีอายุเมืองกว่า 1,300 ปี เป็นเมืองแฝดกับเมืองลำพูนหรือเมืองหริภุญชัย ลำปาง-ลำพูนจัดเป็นสองเมืองเหนือที่มีต้นกำเนิดมาตั้งแต่สมัยนางพญาจามเทวี คนพื้นเมืองส่วนใหญ่ในเมืองเหนือในยุคสมัยนั้นเป็นคนลัวะและมอญ อ้อ มีกะเหรี่ยงด้วย และน่าจะมีไท ยวน หรือ ไทโยน หรือ ที่ต่อมาเรียกตนเองใหม่ว่า "คนเมือง" อันเป็นคนส่วนใหญ่ในปัจจุบัน เริ่มแทรกเข้ามาอยู่บ้างแล้ว

ลำปางนั้น โปรดทราบ เก่าแก่ยิ่งกว่าอาณาจักรล้านนา เก่ากว่าเชียงใหม่ ราชธานีแห่งล้านนา ซึ่งสร้างขึ้นโดยพญามังรายถึงหกร้อยปีครับ ล้านนานั้นแน่นอนเป็นอาณาจักรของคน "ไท ยวน" หรือ "ไทโยน" อยู่ร่วมสมัยกับสุโขทัยของพ่อขุนรามคำแหง ผงาดอำนาจขึ้นมาแทนอาณาจักรหริภุญไชยอันมีลำพูนและลำปางเป็นเมืองสำคัญ เมื่อพญามังรายนำทัพจากเมืองเชียงรายและเงินยาง-เชียงแสนเข้ามายึดครองแคว้นหริภุญชัยได้เมื่อกว่า 700 ปีมาแล้ว ผู้คนส่วนใหญ่ของภาคเหนือในตอนบน น่าจะเป็น"ไท ยวน"หรือ"ไทโยน" ไปแล้ว ลำปางได้กลายจาก "เมืองของมอญ" (คือมอญแห่งหริภุญชัย ซึ่งเป็นคนละพวกกับมอญทางภาคกลางของไทย นั่นเรียก มอญทวาราวดี) เป็น "เมืองของไท"

สิ่งที่น่าประทับใจเกี่ยวกับเมืองลำปางประการที่สองคือจริงๆแล้ว พญากาวิละ คนลำปาง หรือ เจ้าลำปางต่างหาก ไม่ใช่คนเชียงใหม่ ที่เป็นผู้นำล้านนาให้ออกจากการปกครองของพม่าไปสู่วงแขนของรัตนโกสินทร์ ต้องอธิบายเพิ่มเติมว่า ล้านนานั้นปกครองตนเองจากยุคพญามังรายมาตลอดจนกระทั่งเสียเมืองให้แก่บุเรงนอง ใกล้เคียงกับเวลาที่อยุธยาเสียเมืองให้พระเจ้าสิบทิศพระองค์นี้ จากนั้นมาล้านนาก็ตกอยู่ใต้การปกครองของพม่ากว่าสองร้อยปี ลุถึงปี 2317 เจ้าลำปางนามว่าพญากาวิละแห่งราชวงศ์"ทิพย์จักร" จึงนำทัพจากลำปางไปร่วมกับพญาจ่าบ้านเจ้าเมืองเชียงใหม่ เป็นขบถต่อพม่าและสวามิภักดิ์ต่อรัตนโกสินทร์ มีความดีความชอบในการสงครามกับพม่าหลายต่อหลายครั้ง จนในที่สุดพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่หนึ่งโปรดเกล้าให้เป็นพระเจ้าเชียงใหม่ ทรงสถาปนาราชวงศ์ทิพย์จักร ขึ้นปกครองล้านนา

ในประวัติศาสตร์ล้านนาที่ยาวนานยิ่งกว่าอยุธยาเสียอีกนั้น ปรากฏกษัตริย์ปกครองอยู่เพียงสองราชวงศ์เท่านั้น คือราชวงศ์มังรายปกครองกว่า 300 ปี และราชวงศ์ทิพย์จักรปกครองอยู่ราว 150 ปี ต้องย้ำว่าต้นราชวงศ์ทิพย์จักรนั้น คือคนลำปางครับ เจ้าปู่ของกาวิละก็คือ "ทิพย์ช้าง" เดิมท่านเป็นพรานช้างอยู่ที่ ปงยางคก ซึ่งเป็นตำบลหนึ่งของ อ ห้างฉัตรในปัจจุบันนี้เอง และพญากาวิละ ผู้ห้าวหาญ รบเคียงคู่กับพระเจ้าตาก กับรัชกาลที่หนึ่ง และกรมพระราชวังบวรฯ วังหน้า ก่อนจะรับโปรดเกล้าฯ ขึ้นเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ ก็คือ เจ้าผู้ครองลำปางมาก่อนนี่เอง กล่าวได้ไม่ผิดว่า ล้านนาในยุคหลังที่มารวมกับรัตนโกสินทร์สำเร็จนั้น เป็นล้านนาที่นำโดยวีรชนคนกล้าจากลำปาง

สิ่งที่น่าภูมิใจประการที่สามในความเห็นผมคือลำปางเจริญรุ่งเรืองและมีความหลากหลายทางชาติพันธ์มากในยุคตัดไม้สักส่งขายฝรั่ง ที่ผมขอเรียกว่ายุค "กึ่งอาณานิคม" ตรงกับรัชกาลที่ 5 ถึงต้นรัชกาลที่ 7 โดยประมาณ โดยเฉพาะในช่วงปี 2459 ถึง ปี 2469 เป็นเวลาสิบปี ที่ทางรถไฟจากกรุงเทพฯ มาหยุดปลายทางเพียงที่ อ เมือง จ ลำปาง ในระหว่างที่ทางรถไฟยังขึ้นไปไม่ถึงเชียงใหม่อยู่ร่วมสิบปีนี้ ลำปางเป็นเมืองการค้าที่สำคัญที่สุดของล้านนาก็ว่าได้ ในยุคนั้นลำปางเฟื่องฟุ้งรุ่งเรือง อาศัยแม่นำ้วังและการเป็นศูนย์กลางทางรถไฟของภาคเหนือ ขาย ฝิ่น ข้าว ไม้สัก ให้แก่กรุงเทพฯและทั่วประเทศหรือให้แก่ต่างประเทศ อย่างคึกคักขมักเขม้น

บ้านอันเก่าแก่ลือชื่อของเศรษฐีไม้สักชื่อนายหลุยส์ บุตรชายของ แอนนา เลียวโนเวนส์ สตรีผู้ถวายการสอนภาษาอังกฤษให้แด่เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ที่คนไทยรู้จักดีผ่านหนังฝรั่งเรื่อง"คิงแอนด์ไอ" ก็ตั้งอยู่ที่นี่ ทุกวันนี้ยังไปดูได้ บ้าน"เสานัก" อันมีเสาไม้สักงามรองพื้นบ้านอยู่นับร้อยต้น ของคหบดีชาวพม่าผู้เข้ามาช่วยฝรั่งตัดไม้จนร่ำรวยก็อยู่ที่นี่ บริษัทตัดไม้ของฝรั่งเคยตั้งอยู่ที่ลำปางถึงสี่บริษัท ลำปางยุคนั้นมีบริษัทหรือร้านค้าของฝรั่ง แขก พม่า จีน ไทย หลายแห่งมาก ผมเคยเห็นป้ายยี่ห้อร้านโบราณที่เก็บจากยุคนั้น ปรากฏว่าเขียนด้วยภาษาไทย ภาษาอังกฤษ ภาษาจีน ภาษาพม่า และภาษาไทล้านนา รวมแล้วป้ายแผ่นเดียวนั้น เขียนขึ้นด้วยห้าภาษา

ท่านครับ ลำปาง บ้านเกิดผมนั้น ดูๆแล้ว เหมือนเคยอยู่ในสมัยแห่งโลกาภิวัตน์เสียยิ่งกว่าเมืองใด และ ในยุคตัดไม้"ส่งใต้" นี้เอง ชาวพม่าและไทใหญ่จากรัฐฉานก็ตามฝรั่งเข้ามาทำงานและพำนักหรือตั้งครอบครัวอยู่ทั่วลำปาง รวมทั้งได้สร้างวัดสไตล์พม่า-ไทใหญ่ ที่เหลือมาถึงทุกวันนี้ก็ราวยี่สิบวัดเข้าไปแล้ว ไปเที่ยวลำปางทุกวันนี้ อย่าลืมไปไหว้ไปดูวัดพม่านะครับ สวยงามแปลกตา ดูเหมือนเข้าวัดสวยๆในเมืองพม่าเอาเลย และครั้งหนึ่งที่ลำปางนี้ยังมีสังฆราชนิกายพม่าประทับอยู่ในวัดใดวัดหนึ่งเหล่านี้ด้วย ทุกวันนี้ไม่แน่ใจว่ายังมีสังฆราชนี้อยู่หรือเปล่า

เติมอีกนิด แต่สำหรับผม แล้ว นี่เป็นอะไรที่น่าภูมิใจเป็นพิเศษ คือในยุคนั้น ลำปางมีสถานกงสุลอังกฤษไปตั้ง ยิ่งกว่านั้นยังมีแบงค์สยามกัมมาจลไปเปิดสาขา เมื่อปี 2473 นับเป็นธนาคารไทยแห่งแรกที่ลำปาง และที่ตั้งของธนาคารบนถนนฉัตรชัย ในวันนี้กลายเป็นที่ตั้งสาขาต่างจังหวัดที่เก่าที่สุดของไทยพาณิชย์ (ชื่อในปัจจุบันของสยามกัมมาจล) ส่วนที่ทำการของสาขาทุ่งสงและสาขาเชียงใหม่ที่เปิดในเวลาใกล้เคียงกันนี้ไม่เหลือมาถึงปัจจุบันแล้ว แต่ที่ลำปางยังตั้งอยู่ ครับ ตึกเก่าที่ตั้งสาขานั้น จำติดตา ครับ สวยสง่าและแข็งแรงยิ่ง ใช้เป็นพิพิธภัณฑ์ของธนาคารไทยพาณิชย์ด้วย

ท้ายที่สุด แต่ดีใจ ครึ้มใจ ที่สุด ที่ผมจะแนะนำเกี่ยวกับลำปาง คือ ธนาคารสยามกัมมาจลเดิมแห่งนี้ อยู่บนถนนฉัตรชัย ไม่ไกลจาก รร อัสสัมชัญลำปาง และที่สำคัญ อยู่เยื้องบ้านหลังที่สองในชีวิตผม บ้านที่ผมอยู่ต่อมาตั้งแต่ปี 2504-5 เป็นต้นมา หลังจากที่พ่อแม่ขายบ้านที่สบตุ๋ยที่ผมเกิด เล่ามาแล้วในข้างต้น ความจริงอยู่เยื้องนิดเดียว เกือบเรียกว่าอยู่ตรงข้ามทีเดียว ตอนเด็กๆ ผมเคยเดินตามคุณแม่ข้ามไปทำธุรกรรมที่ธนาคารเก่าแก่แต่สง่าและงดงามแห่งนี้ด้วย

ก็ในธนาคารไทยพาณิชย์เยื้องบ้านนี้เอง ครับที่ มรว คึกฤทธิ์ ปราโมช มาอยู่เป็นผู้จัดการไทยคนแรกถึงแปดปีในช่วงปี 2479-2487 อาจารย์คึกฤทธิ์ของสยามรัฐ อาจารย์ใหญ่ของชาวธรรมศาสตร์ ผู้เขียน "สี่แผ่นดิน" และอดีตนายกรัฐมนตรีของประเทศผู้นี้แต่งงานอยู่กินกับคุณหญิงพักตร์พริ้งที่ธนาคารอันเป็นบ้านพักด้วยที่นี่เอง มีลูกสองคนก็ที่นี่ ที่ลำปาง เลี้ยงลูกในยามเด็ก ก็ที่นี่ ที่ลำปาง ท่านอยู่ข้ามถนน เยื้องบ้านผมไปนิดเดียว ขอคุยหน่อย และขอเล่าให้คนรุ่นหลังฟัง นะครับ มรว คึกฤทธิ์ ท่านพูดเหนือ พูดภาษาลำปางได้เป็นอย่างดี อย่างคนโบราณ ออกเสียงได้ชัดเจน และท่านมีเพื่อนอยู่ลำปางหลายคน ท่านถือตนเป็นคนลำปางคนหนึ่ง และยังมีบ้านพักอยู่บนดอยขุนตาลเสียด้วย บ้านที่ดินมีโฉนดแต่โบราณ ท่านได้มาจากฝรั่ง ตั้งแต่มาเป็นผู้จัดการที่กัมมาจลลำปางนั่นเอง

และทั้งหมดนี้ ก็คืออะไรหลายอย่างที่สำคัญที่ผมภูมิใจกับลำปาง บ้านเก่า เมืองเกิด ขอเชิญชวนท่านไปเที่ยวไปชมลำปาง แม้ทุกวันนี้จะไม่เติบโตขยายตัว โด่งดังสนั่นหวั่นไหว เหมือนเชียงใหม่กับเชียงราย แต่ก็น่าเที่ยว น่าอยู่ และ มีอะไรดีๆ เก่าๆให้ศึกษาเยอะ ไม่ว่าใครจะมาหรือไม่มา ชมหรือไม่ชม ชอบหรือไม่ชอบ ก็สุดแท้แต่ใจ แต่ผมเอง ลำปางนั้น "อยู่ในดวงใจ" เสมอ ครับ ชั่วนิจนิรันดร